Historia: rapsodi kombëtare a vetëdije kritike për veten?

Shkruan: Fatvera Jonuzaj 

Rastësisht më tërhoqi vëmedjen emri një kafeneje, në njërën prej zonave më të ngarkuara e më të zhurmshme të Prishtinës.

Një emër francez: Kafe de Flore. Në çast mu kujtua kafeneja e famshme parisiane që mban të njëjtin emër, një vend takimi për filozofë, artistë e shkrimtarë të mëdhenj të shekullit XX. Kafeneja e Sartrit dhe De Bovarise, e nobelistit Kamy. Nga dialogjet e gjata të tyre në atë kafene lindi “Filozofia ekzistencialiste”, e cila e nxori filozofinë nga katedrat e mbylla universitare, për ta kthyer në pasion të publikut.

Kureshtja më shtyu të hyj brenda. Ajo që gjeta aty më la pa fjalë: një ambient i ngrohtë, me libra të shumtë dhe mure të zbukuruara me piktura të artit modern.

Mora leje nga kamarieri për të parë nga afër librat në rafte. Ishin libra filozofie dhe historie. Gjatë shfletimit, më ra në sy një vepër e panjohur më parë për mua nga Platoni: dialogu “Joni”. Vendosa të ulem, porosita një kafe, dhe u zhyta në lexim.

Dialogu zhvillohet mes Sokratit dhe një rapsodi të quajtur Jon.

Duke qenë se filozofia është një disiplinë që operon përmes koncepteve, mendja më shkoi menjëherë te fjala “rapsod”. Nga vjen ajo? Çfarë përfaqëson në kuptimin e saj origjinal?

Fjala rapsod rrjedh nga greqishtja e vjetër — nga “rhapsoidos”, e që përbëhet nga rhaptein (të thurësh) dhe oide (këngë). Pra, rapsodi ishte “thurës këngësh” — një poet që i këndonte historitë me gojë. Rapsodët, në Greqinë e Lashtë, luanin një rol të rëndësishëm në edukimin e popullit. Ishin bartësit e kujtesës kolektive.

Por filozofia — veçanërisht ajo që nis me Sokratin — i vë në pikëpyetje këta bartës të dijes së lashtë. Në “Jonin”, Sokrati argumenton se dija e vërtetë nuk vjen nga rapsodët, por nga të menduarit kritik. Rapsodi, thotë ai, nuk ka dije të mirëfilltë për ato që thotë. Ai është vetëm një transmetues për një “inspirim hyjnor”, por nuk e kupton thelbin e asaj që përcjell. Sepse thelbi i gjërave kapet vetëm përmes të menduarit konceptual.

Ky është një akt thelbësor i ndryshimit epokal: nga kultura orale e bazuar në poezi, në një kulturë të arsyes dhe analizës filozofike. Platoni, në veprat e tij, shkon edhe më tej : në shtetin e tij ideal nuk ka vend për poetët, pasi ata shpesh ngatërrojnë emocionin me të vërtetën. Edhe sot ne jemi brenda këtij dallimi platonik: kur gjykojmë për të vërtetën, duhet t’i lëmë anash emocionet.

Ndërsa po mendoja për këtë ndërrim paradigme në Greqinë e Lashtë, mendja më shkoi natyrshëm tek shqiptarët. Si po ua mësojmë ne fëmijëve tanë historinë dhe të vërtetat e saj?

Fatkeqësisht, kemi dështuar.

Historia, në sistemin tonë arsimor, mësohet si një kronikë ngjarjesh, pa thellësi epistemologjike. Ne mësojmë data, emra, ngjarje, por jo strukturat dhe kuptimet që i prodhojnë këto ngjarje. Nuk e mësojmë historinë si proces i prodhimit të së vërtetës, por si një rrëfim i gatshëm, pa hapësirë për dyshim. Kështu, pa kuptuar, rrëshqasim në mitologji.

Shkolla ka dështuar. Universiteti gjithashtu. Ne nuk po formojmë historianë kritikë, por kronikanë që thjesht riprodhojnë një narrativë të servirur.

E për pasojë, historinë tonë duhet të na e shkruajnë të tjerët, sikurse ka ndodhur në të kaluarën. Sepse nuk kemi krijuar një kulturë që ta mendojë historinë si epistemologji, si metodë e thellë dhe kritike për të kuptuar të shkuarën, për të ndikuar të tashmen dhe për të projektuar të ardhmen.

Në atë mbrëmje të freskët, në një kafene të vogël të Prishtinës, duke lexuar një dialog të lashtë grek, u ndesha me një pyetje që më mundon ende:

A do të jemi ndonjëherë në gjendje ta mendojmë konceptualisht historinë, e jo vetëm ta kujtojmë poetikisht e monumentalisht atë?

Me qëllim që historia dhe të vërtetat e saj të jenë të dobishme. E që të jenë të tilla, historia nuk mund të vazhdojë si një rapsodi kombëtare, por vetëm si një vetëdije kritike që na ndihmon të njohim vetën dhe nga njohja e vetës të mund të behemi zotër të fatit tonë në këtë pjesë të botës ku jetojmë.